علم ارگونومی در هنر- صنعت فرش دستباف

چکیده:

ارگونومی عبارت است از مطالعه ی علمی انسان ها با محیط کارشان. در علم ارگونومی مباحث گوناگونی مطرح هستند که هر کدام به نوعی مشکلات جسمانی یا روانی کاربران را رفع می نمایند. هدف مهندسی انسانی رفع مشکلات افراد در حین انجام فعالیت، تسهیل فعالیت ها و دستیابی به شرایط مطلوب تر می باشد. هنر- صنعت قالی بافی از قدیم از مهم ترین صنایع دستی در اغلب روستاهای ایران بوده و قالی یکی از با ارزش ترین اقلام صاداتی کشور است که علی رغم سوددهی بالا، کارگران این صنعت در شرایط بسیار بد محیطی و ارگونومیکی قرار دارند. عدم آگاهی ارگونومی محیطی و تجهیزاتی در این حرفه ی هنری و تخصصی پیامدهای نامناسبی از جمله افت تولید و کیفیت بافت، صدمات جسمی بافندگان و خسارات اقتصادی گوناگون به همراه خواهد داشت و بالطبع این موارد روی صادرات فرش ایران که پتانسیل بالای را از فرهنگ و تمدن ایران و ایرانی در خود نهفته دارد، اثرگذار است. هدف از این پژوهش تأثیرگذاری علم ارگونومی در هنر فرش دستبافت و رفع مشکلات ارگونومی این هنر- صنعت است.

واژگان کلیدی:

فرش دستبافت، ارگونومی، اختلالات اسکلتی عضلانی

مقدمه

فرش دستبافت همواره به عنوان یک صنعت تولیدی خودکفا، اشتغال زا و ارزآور با رعایت جنبه های هنری آن توانسته است شهرتی جهانی در بازارهای دنیا به دست آورد. از این روی، به منظور حفظ جایگاه فرش دستباف ایران، ضرورت دارد هم زمان ا در نظر گرفتن کلیه جنبه های هنری، به روش و شرایط ارگونومیکی بافت آن توجه خاص مبذول گردد، زیرا تحقیقات ارگونومیکی نشان داده است رابطه ی قوی بین راحتی و سلامت کارگران با کیفیت و بهره وری وجود دارد. ارگونومی، عبارت است از تطابق علمی کار و محیط با مشخصات فیزیکی و روانی انسان(2). ارگونومی، علمی است که به نوعی قصد دارد محیط کار و زندگی را برای افراد بشر، راحت، ایمن و در عین حال کارآمد و مؤثر نماید(6). به طور ساده می توان گفت ارگونومی علم تطابق شرایط کار با ویژگی های انسان است. بهره وری و دستیابی به راندمان بالاتر از دیگر اهداف این علم محسوب می شود و بدیهی است که بهره وری در سیستم های سازمانی اداری، حرفه ای و تخصصی از اهمیت بسزایی برخوردار است. از سویی هنر- صنعت قالی بافی از حرفه هایی است که بافندگان آن با مشکلات و اختلالات اسکلتی در آن روبه رو هستند.
از جمله مشکلات شایع در صنعت قالی بافی اختلالات اسکلتی عضلانی MSDsمی باشد(4). کار مداوم در مدت طولانی پشت دار قالی بافی غیراستاندارد باعث شدن تا اختلالات اسکلتی- عضلانی مرتبط با کار(1)WMSDs از جمله بیماری های رایج در بین بافندگان کشورمان باشد. اختلالات اسکلتی و عضلانی یکی از بزرگترین مشکلات بهداشتی شغلی در کشورهای صنعتی است که ناشی از پوسچرهای نامناسب کاری بوده و موجب بروز دردهای خفیف کمر تا معلولیت های شدید می شود(7) کمر درد یکی از مهم ترین عوارض اختلالات اسکلتی- عضلانی بوده و عمده ترین ناتوانی در افراد بالای 45 سال است. مطالعات موجود بیانگر شیوع بالای این دسته از عوارض به خصوص در جوامع صنعتی رو به رشد است، شیوع کمر درد در کارگران اداره پست انگلستان 23 بوده است(6). بروز کمر درد در رانندگان خودروهای سنگین 2 تا 4 بار بیشتر از حد متوسط در جامعه بوده است. از نظر عوامل مؤثر بر میزان شیوع اختلالات عضلانی در محیط کار مطالعات نشان دهنده این امر است که عواملی همچون حمل اجسام سنگین، هل دادن و کشیدن اجسام، آمادگی جسمانی و قدرت عضلانی کارگران، وضعیت بدنی غلط و اجرای ناگهانی و سریع حرکات در حین انجام کار در میزان شیوع کمر درد مؤثرند.
مشکلات عضلانی ناشی از کار با عواملی همچون خم شدن، حمل بار و ایستادن به مدت 2 تا 8 ساعت ارتباط مستقیم دارد. یکی دیگر از مشکلات ناشی از وضعیت های نادرست، انجام کار در مشاغل مختلف است. اختلالات تجمعی (CTD)Cumlative Trauma Disorder
سریع ترین رشد را نسبت به سایر مشکلات و صدمات امروزی کارگران دارد و هزینه ای در حدود 30 میلیون دلار از بابت مراقبت های پزشکی و درآمد بر جای گذاشته است(3). با توجه به مطالب عنوان شده اهمیت بررسی وضعیت های انجام کار و استرس های مرتبط با آن در جهت شناسایی، ارزیابی و کنترل آن طبق اصول صحیح ارگونومیک در محیط های کار و مشاغل گوناگون مشخص می شود.
بافت فرش در کارگاه های سنتی و غیر استاندارد توسط یک یا چند نفر با استفاده از ابزار بسیار ساده و قدیمی انجام می شود. بافت فرش در فضایی سنتی و فاقد امکانات رفاهی و بهداشتی صورت می گیرد و در برخی موارد در روستاها بافندگان در گوشه ای از یک اتاق یا کنج گوشه حیاط که هیچ گونه شباهتی با کارگاه بافت ندارد به کار مشغول هستند. اختلالات اسکلتی- عضلانی ناشی از کار مسئله ای جهانی است که تمام کشورهای دنیا با آن روبه رو هستند در زیر به مهم ترین این اختلالات در کارگاه های تولید قالی اشاره و راهکارهای ارگونومیکی مناسب ارائه می شود:

اختلالات اسکلتی عضلانی و ارگونومیکی در کارگاه های قالی بافی

خطرات مربوط به محصولات مصرفی در قالی بافی

در قسمت پشم چینی و جور کردن پشم و گرفتن چربی و کثافات از پشم امراضی مانند سیاه زخم sharban یا امراض ریوی و ورم ملتحمه چشم preumonoconisis دیده می شود.
تماس کارگران قالی باف با پشم و موی حیوانات آلوده ممکن است آنها را دچار بیماری های سیاه زخم نماید.

تدابیر ایمنی و بهداشتی

- ضدعفونی نمودن پشم ها قبل از استفاده ضروری است، باید پشم ها از محلی خریداری شود که ضدعفونی شده باشند.
- در هنگام بریدگی در ناحیه دست بلافاصله محل زخم با مواد ضدعفونی کننده(بتادین) ضدعفونی شوند، واکسن کزاز برای قالی- بافان ضروری است.
-در قسمت شست و شوی پشم، مرض پوستی، Drematitis، جراحت در پوست و تحریک برونشیت ها دیده شده است.
- در رنگرزی پشم، ورم ملتحمه، درماتیت و اگزما دیده شده است.
- در نقشه کشی و رنگرزی قالی حالتSaturnism، خرابی دندان ها و تولید جراحت در لثه بر اثر مکیدن قلم موی آغشته به مواد دیده می شود. مسمومیت های ناشی از رنگ: رنگ های شیمیای به کار رفته در نخ و پشم قالی بسیار سمی است و در اثر تماس با دهان قالی باف ممکن است ایجاد مسمومیت نماید.
- خودداری از بردن نخ ها و قلم مو و رنگ قالی به دهان به علت سمی بودن رنگ های شیمیائی به کار رفته در آنها.

خطرات مربوط به شرایط کار

- در اثر تماس با پشم و استنشاق ذرات گرد و غبار آن، موارد سیاه زخم و امراض ریوی زیاد دیده شده است.
- در اثر کمی نور آفتاب و تاریکی محل کار، مرض راشی تیسم یا نرمی استخوان به وجود می آید. از آنجائی که شرایط بهداشتی بعضی از کارگاه های قالی بافی مناسب نیست(تاریک و مرطوب هستند) قالی باف در معرض بیماری هایی چون سل و نرمی استخوان می باشد. حضور بچه های شیرخوار به همراه مادر در کارگاه قالی بافی باعث می شود بچه ها در معرض تابش اشعه آفتاب نباشند و از سوی دیگر تغذیه آنها ناکافی باشد که در نتیجه دچار بیماری راشی تیسم می شوند.
- تمرین ها و ورزش های لازم برای پیشگیری از بیماری قالی بافان در زمان های استراحت بین کار:
- نرمش های سبک گردن و کمر و مفاصل دست ها و نشست و برخاست به مدت 5 دقیقه برای کاهش عوارض یک جا نشستن.
- برای کاهش خستگی چشم لازم است چشم ها را برای چند لحظه ببندید و کمی با دست تمیز آنها را به نرمی ماساژ دهید سپس برای لحظاتی به دور دست نگاه کنید.
- عضلات سرشانه را به طرف بالا آورده و تا ده بشمارید سپس رها کنید(این حرکت را چند مرتبه در طول کار تکرار کنید).
- سر را در جهت عقربه های ساعت و سپس خلاف آن بچرخانید.
- دراز کردن پاها در زمان استراحت بین کار.
- هنگام خوابیدن پاها را دراز کرده و زیر پاها یک بالش قرار دهید(این عمل از بروز واریس جلوگیری می کند).
- در فواصل زمانی معین ماهیچه های پا را منقبض کرده و سپس رها کنید(این عمل را چند بار تکرار کنید) این کار از سفت شدن مایع بین بافتی زانو جلوگیری می کند.
- مواردی از بیماری چشم Catarctدیده می شود که در اثر خیره شدن به نقشه و روشنایی غیر کافی محل کار به وجود می آید. در اثر کار مداوم قالی بافی و خیره شدن کارگر به منطقه بافت، برای انجام انطباق چشم، حالت خستگی چشم به وجود آمده و چشم ها به تدریج ضعیف و کم نور می شوند.
- خطرات مربوط به غلط نشستن پشت دستگاه قالی بافی:
در اثر گرفتن تارها با دست و جلو کشیدن و گره زدن خامه به آنها، انگشتان بافنده دچار دفرماسیون شده و مفاصل متورم می گردد و عواقب مزمن(آرتریت) پیش می آید. در اثر چمباتمه نشستن کارگران پشت دستگاه و کار کردن ساعت های متمادی به این شکل و خم شدن به طرف منطقه بافت برای بهتر تشخیص دادن محل کار، امراض مزمن زیر برای کارگران به خصوص قالی بافان جوان به وجود می آورد: تغییر شکل زانو به صورت کج شدن آن به طرف خارج، چون صنعت قالی بافی صنعتی دقیق بوده و احتیاج به رعایت دقت و ریزه کاری زیاد دارد. اغلب کارگران و بافندگان این هنر و صنعت دچار عوارض عصبی به صورت لرزش انگشتان و دست ها می شوند. در موقع قیچی کردن، خامه های قالی را روی زمین پهن کرده و به طور چمباتمه خود را روی آن خم می کنند که در اثر ادامه این کار دچار امراضی مانند خمیدگی ستون فقرات شده به علاوه در نتیجه استنشاق گرد و غبار پشم دچار امراض ریوی می شوند(1).

معایب دستگاه های دار قالی قدیمی و خطرات آن:

- سقوط بافنده از روی تخته و شکستگی دست و پا.
- دشواری بالا رفتن و پایین آمدن بافنده از روی تخته و بالطبع عدم تمایل به پایین آمدن جهت استراحت.
- عرض کم و لخت بودن تخته و ناسالم بودن که به صورت قطعاتی از چوب به هم میخ شده نه یک تخته صاف و یکنواخت.
- عدم استفاده از زیر پایی.
- پخش شدن گرد و غبار پشم و کرک در سرتاسر کارگاه با توجه به ارتفاع منطقه بافت.
- بد نشستن قالی باف به صورت دو یا چهار زانو به دلیل نبودن فاصله بین تخته و قالی برای آویزان کردن پاها.
- خم شدن و تغییر ستون فقرات.
- بالا بودن سطح کار نسبت به دست قالی باف و عدم تسلط کافی بر کار و در نتیجه ابتلا به درد شانه و دست.
- احتمال سقوط شانه کوبنده و قیچی و چاقو و نقشه و شکستن آنها یا برخورد به اطفال و افراد زیر قالی و ایجاد خسارت جانی و مالی.

1- 4- مشخصات بهداشتی- حفاظتی دار قالی استاندارد:

- نردبان سالم و مناسب با فاصله هر پله 10 تا 15 سانتی متر.
- داشتن زیر پایی(چهار پایه، صندلی، متکا، کف زمین یا طناب، لوله، تخته اضافی روی پله های پائینی تخته- نشیمن) به نحوی که ساق پا نسبت به ران حالت 90 درجه داشته باشد.
- تخته صاف و بدون درز و چوب محکم با پهنای بیش از 35 سانتی متر.
- روکش تخته مناسب شامل: یک لایه ابر با رویه چرمی و انداختن پتو تشک سرتاسر تخته.
- دار قالی عمود بر سطح زمین بوده و محکم نصب شود در غیر این صورت باعث خم شدن قالی باف و مشکلات کمری می شود.

کارگاه بافت فرش با شرایط ارگونومیک:

کارگاه قالی بافی:

کارگاه مکانی است که بافنده در آن به بافت قالی می پردازد و می توان گفت در آن زندگی می کند، پس ضرورت دارد که از شرایط استاندارد و ارگونومیکی قابل ملاحظه ای برخوردار باشد. کارگاه استاندارد، کارگاهی است که در ایجاد و تجهیز آن اصول و ضوابط بهداشت حرفه ای و ایمنی رعایت شده باشد و فرد شاغل در آن نیز از آموزش بهداشت لازم و کافی برخوردار بوده و قالی باف به هنگام کار در آن احساس آرامش و راحتی خیال و ایمنی نماید. کارگاه های قالی بافی در ایران به دو دسته تقسیم بندی می شوند:
کارگاه های بزرگ بافت فرش ، که در شهرها و اطراف آن به وسیله سرمایه داران دایر شده است.
کارگاه های کوچک بافت فرش ، که به طور سنتی با سرمایه و کار خانواده های روستایی و ایلات و عشایر دایر است(5).
* تدابیر ایمنی و بهداشتی برای ایجاد کارگاه استاندارد:
لازم است محیط کار قالی باف آفتاب گیر باشد و مساحت پنجره ها باید یک پنجم مساحت کارگاه باشد.
- دیوارها و سقف باید صاف، بدون ترک خوردگی و به رنگ روشن باشد(برای انعکاس نور بیشتر)
- استفاده از چراغ های فلورسنت و رشته ای جهت روشنایی عمومی کارگاه و استفاده از چراغ مناسب برای نوردهی موضعی در پشت سر قالی باف به شرطی که نور یکنواختی در محل کار ایجاد نماید توصیه می شود(نگهداری صحیح چراغ ها)
- لامپ های نصب شده در کارگاه به هیچ وجه نباید در میدان دید قالی باف قرار گیرد چون سبب خیرگی و خستگی زودرس چشم کارگر شده و عوارض چشمی به وجود می آورد.
* هوای کارگاه استاندارد:
وجود هوای پاکیزه و جریان منظم در محیط کارگاه کمک فراوانی به سلامتی بافندگان و نشاط و شادابی آنها می کند. حداقل هوای لازم برای کارگر بر حسب نوع کار در محل های سر پوشیده هر ساعت 30 تا 50 متر مکعب است. برای تأمین هوای سالم و هم چنین خروج پرزهای معلق در کارگاه های قالی بافی که بر اثر کوبیدن شانه و قیچی کردن پرزها ایجاد می شود، می توان دریچه هایی در دیوارهای جانبی کارگاه نصب کرد.
در محیط های روستایی با توجه به آزاد بودن فضای اطراف کارگاه می توان پنجره ها را به نحوی طراحی کرد که تهویه و تأمین هوا به صورت طبیعی صورت گیرد.
* بهداشت محیط کارگاه استاندارد:
کارگاه قالی بافی مانند سایر محل های کار باید از نظر بهداشت محیط کار مورد توجه قرار گیرد زیرا هم بافندگان و هم سایر افرادی که به نوعی در کارگاه ساعت های زیادی را به فعالیت در آن محل می گذرانند احتیاج به محیط سالمی دارند. برای دستیابی به محیط سالم و بهداشتی باید به موارد زیر توجه کرد:
- داخل کارگاه، راهروها، انبار و سایر قسمت ها باید طبق اصول بهداشتی نگهداری شود.
- کف کارگاه باید از مواد ساختمانی مناسب فرش شود.
- دیوارها، سقف، پنجره، درها، و شیشه ها بایستی پاکیزه و بی عیب باشد.
- جارو کردن و نظافت کارگاه هنگامی صورت گیرد که بافندگان مشغول به کار نبوده و روی فرش های نیمه بافته نیز پوشیده باشد. هنگام جارو کردن سر جارو خیس و دستمال یا پارچه تمیزی جلو دهان بسته شود.
- هر کارگاه باید دارای تعداد کافی توالت مردانه و زنانه به طور مجزا باشد. ساختمان توالت باید طوری باشد که بوی آن توسط هواکش به خارج منتقل شود و به طور مرتب شست و شو و گندزدایی گردد.
برای تأمین نظافت بافندگان باید به مقدار کافی صابون در اختیار آنها قرار گیرد.

بهداشت و ایمنی ابزار و وسایل کار در کارگاه استاندارد:

ابزار خوب و مناسب و سالم نقش فراوانی در تولید قالی خوب دارند. قالی باف ماهر با ابزار بی کیفیت و معیوب نمی تواند قالی با ارزش تولید کند، بنابراین مسأله بهداشت و ایمنی نگهداری ابزار قالی بافی اهمیت زیادی دارد. به همین منظور رعایت نکات زیر ضروری است:
- از ابزار با کیفیت که مطابق اصول فنی و بهداشتی ساخته شده اند، استفاده شود.
- برای نگهداری ابزار باید آنها را به روی تخته ای در محل قابل دسترسی قرار داد.
- ابزار کار دسته دار مانند چاقو، شانه، قلاب و... باید دارای دسته صاف و محکم باشد.
- از به کارگیری ابزار معیوب باید خودداری کرد.
- برای سالم بودن و حفظ کیفیت نقشه ها باید آنها را به روی تخته های مسطح چسباند.
- سطح نقشه های فرش نباید شفاف و درخشنده باشد تا چشم خسته نشود.

بهداشت فرد قالی باف:

قالی بافی ضمن اینکه یک کار فنی و صنعتی است در همان حال یک هنر و کار ظریف است و با احساس و ذوق و روح بافنده سر و کار دارد. بنابراین لازم است بافنده قالی از شرایط مناسب کار برخوردار باشد تا نتیجه فعالیت او با ارزش باشد. لازم است قالی باف با تنظیم 8 ساعت کار در روز حداقل پس از 2 ساعت کار 15 دقیقه استراحت کند. هم چنین به کار نگرفتن کودکان کمتر از 15 سال، با سواد بودن کارگران بافنده، تغذیه مناسب، ورزش، استفاده از خدمات تأمین اجتماعی، رعایت قانون کار، رعایت نظافت فردی در تأمین بهداشت و سلامتی افراد قالی باف بسیار ضروری است. طبق قانون کار به کار گرفتن کارگران کمتر از 15 سال در کلیه کارگاه ها ممنوع می باشد.

پیشنهادها:

با عنایت به بررسی انجام شده و نتایج و یافته ها در کارگاه های مختلف بافت، لزوم توجه به مخاطرات ناشی از بروز مشکلات ارگونومیکی انکارناپذیر است. حضور عوامل آلاینده، مثل گرد و غبارهای ناشی از بافت قالی، وجود دار قالی در فضای زیستی خانوار و بدون اعمال تمهیدات و ملاحظات بهداشتی و ارگونومیک، مشکلات جسمانی ناشی از کار قالی بافی و مواردی از این دست گواهی است بر توجه بیش از پیش به سلامت این گروه از هنروران صنعتگر. از این رو سازمان های مسئول باید برنامه ریزی های ویژه ای را برای آنان ترتیب دهند، بنابراین پیشنهادات اصلاحی زیر ارائه شده است:
- بخش تجهیزات
- طراحی ارگونومیک صندلی های قالی بافی به منظور فراهم سازی وضعیت بدنی مناسب در حین بافت قالی، به گونه ای که کمترین چرخش در ناحیه لگن و بالطبع کمترین تغییرات لردوتیک (2)در انحنای ستون مهره ای کمری اتفاق افتد.
- طراحی دار قالی به گونه ای که ارتفاع بافت در آن قابل تنظیم باشد.
- انجام بررسی های آنتروپومتریک.
- طراحی ارگونومیکی ابزارهای دستی به گونه ای که کمترین انحراف در مچ دست اتفاق بیفتد.
- بخش محیطی.
- تنظیم شرایط عمومی و موضعی.
- تنظیم سیستم طراحی کارگاه.
- طراحی سیستم تهویه مناسب و در عین حال ارزان.
آگاه سازی افراد از نظر نحوه تنظیم شرایط کلی محیط کار.

پی نوشت ها :

1. Work Related Musculoskeletal Disorders
2. انحنای معمول کمر حالت لردیک دارد، یعنی تقعر به سمت داخل که اگر این قوس، از حالت طبیعی خارج گردد، لردوز تشدید شده یا حالت لردیک حاد بروز می کند.

1- آذرپاد، حسن، حشمتی رضوی، فضل الله، فرشنامه ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی(پژوهشگاه)، صفحه، 261
2- دانشگر، احمد، 1390، فرهنگ جامع فرش ایران، جلد دوم، انتشارات یادواره اسدی. ص 432.
3- سراجی، جبرییل، ابراهیمی قوام آبادی، لیلا، فولادی دهقی، بهزاد، بررسی عوامل تأثیرگذار بر روی دستگاه اسکلتی عضلانی بدن کارگران رفوگر فرش به روش 1386، PLIBEL ،دوره 65، ویژه نامه اول، ص 25.
4- لحمی، محمد، دکتر مصطفی حسینی، دکتر رضا خانی جزنی، دکتر علیرضا چوبینه، دکتر هوشنگ شاهنواز، 1382، اختلالات اسکلتی عضلانی در صنعت قالی بافی، مجله علمی پزشکی، پاییز، سال دوم، شماره سوم. ص 1.
5- موعودی، محمد امین، چوبینه، ارگونومی در عمل، تهران، نشر مرکز کتاب ماد، 1387، ص 13.
6- Sadeghi Naeini, Hassan, L. Mostashfi; An Occupational health and safety checklist design and ranking of Industrial hazardous agents by Analytic Hierarchy Process(AHP), Proceedings of 4 th Asian Regional Conference on Safe Communities 21- 23 Nov Thiland 2007, 112.
7-ma6ttila M, The Occupational Ergonomics Handbook OWAS method. Finaland Tamper Uni- versity Technology; 1999; 26(1); 447- 59.
منبع مقاله: نشریه کتاب ماه هنر- شماره 170 .